ਆਓ ਗ਼ਜ਼ਲ ਲਿਖਣੀ ਸਿੱਖੀਏ-2

ਪਿਆਰੇ ਸਿਖਿਆਰਥੀਓ ! ‘ਗ਼ਜ਼ਲ’ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਵਾਂਗ ਹੀ ਇਹ ਲੈਅ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਵਾਂਗ ਹੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀਆ-ਰਦੀਫ਼ (ਤੁਕਾਂਤ) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਵਾਂਗ ਹੀ ਇਹ ਅਲੰਕਾਰਾਂ, ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਅਤੇ ਲਕੋਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸਜੀ ਹੋਈ ਮਨ-ਮੋਹਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਪਾਠਕਾਂ-ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀ ਲਿਖਣ-ਢੰਗ ਨੂੰ ‘ਪਿੰਗਲ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਰਬੀ ਲਿਖਣ-ਢੰਗ ਨੂੰ ‘ਅਰੂਜ਼’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਗ਼ਜ਼ਲ’ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ‘ਅਰੂਜ਼’ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਲਿਖੀ ਤੇ ਪਰਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਹੁਣ ਪਿੰਗਲ ਦੇ ਕੁਝ ਛੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੁਝ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਨੇ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ। 

    ਜਿਹੜੇ ਛੰਦ  (ਕਾਵਿ-ਵੰਨਗੀਆਂ) ਪਿੰਗਲ ਅਨੁਸਾਰ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। 

1· ਮਾਤਰਿਕ ਛੰਦ

2· ਵਰਣਿਕ ਛੰਦ ਅਤੇ 

3· ਗਣਿਕ ਛੰਦ।

   ਗਣਿਕ ਛੰਦ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸਤਰ (ਤੁਕ) ਨੂੰ ਗਣ (ਅੱਖਰ-ਗੁੱਟ) ਬਣਾ ਕੇ ਮਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵਰਣਿਕ ਛੰਦ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਅੱਖਰ (ਵਰਣ) ਗਿਣਕੇ, ਜਦ ਕਿ ਮਾਤਰਿਕ ਛੰਦ ਨੂੰ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਗਿਣਕੇ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਗ਼ਜ਼ਲ ਗਣਿਕ-ਛੰਦ ਵਾਂਗ ਗਣ (ਰੁਕਨ) ਬਣਾਕੇ ਹੀ ਪਰਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਪਿੰਗਲ ਦੇ ਗਣਾਂ ਅਤੇ ਅਰੂਜ਼ ਦੇ ਰੁਕਨਾਂ (ਗਣਾਂ) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਮੁਢਲੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਸਤੇ ਸਾਨੂੰ ਮਾਤਰਿਕ-ਛੰਦ ਦੀ ਥੁਹੜੀ-ਬਹੁਤੀ ਸਮਝ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਮਾਤਰਾ ਕੀ ਹੈ? 

    ਅਸੀਂ ਜੋ ਵੀ ਬੋਲਦੇ ਜਾਂ ਲਿਖਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਦੀ ਛੋਟੀ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਇਕਾਈ ਇੱਕ ਮਾਤਰਾ ਹੈ। ਯਾਨੀ ਕਿ ਬੋਲਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਹਰ ‘ਅੱਖਰ’ ਇੱਕ ਮਾਤਰਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੇ ਕੋਈ ‘ਦੀਰਘ ਲਗ’ (ਲੰਬੀ-ਲਗ) ਵੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਹ ਦੂਸਰੀ ਮਾਤਰਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਜਾਂ ਇਉਂ ਸਮਝ ਲਉ ਕਿ ਇੱਕ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਉਚਾਰਨ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾਂ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਉਹ ਇੱਕ ਮਾਤਰਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ  ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਕ’ ਇੱਕ ਮਾਤਰਾ ਹੈ। ‘ਕਰ’ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਹਨ, ‘ਕਰਨ’ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ, ‘ਕਰਦਾ’ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਅਤੇ ‘ਕਾਰੀਗਰ’ ਦੀਆਂ ਛੇ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਲਗਾਂ- ‘ਕੰਨਾਂ (ਾ) ਸਿਹਾਰੀ(ਿ), ਬਿਹਾਰੀ (ੀ), ਔਂਕੜ(ੁ), ਦੁਲੈਂਕੜੇ (ੂ), ਲਾਂ (ੇ), ਦੁਲਾਵਾਂ (ੈ), ਹੋੜਾ (ੋ), ਕਨੌੜਾ (ੌ), ਬਿੰਦੀ (ਂ), ਟਿੱਪੀ(ੰ ) ਅਤੇ ਅੱਧਕ ‘(ੱ ) ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਸਿਹਾਰੀ, ਔਂਕੜ ਅਤੇ ਬਿੰਦੀ’ ਲਘੂ ਲਗਾਂ (ਛੋਟੀਆਂ ਲਗਾਂ) ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਚਾਰਨ ਤੇ ਕੋਈ ਵੱਖਰਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ, ਇਹ ਲਗਾਂ ਜਿਸ ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਲੱਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਸੇ ਦੇ ਉਚਾਰਨ-ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਉਚਾਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਦ ਕਿ ਬਾਕੀ ਲਗਾਂ ਦੀਰਘ (ਲੰਮੀਆਂ) ਲਗਾਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਚਾਰਨ ਤੇ ਇੱਕ ਅੱਖਰ ਜਿੰਨਾਂ ਹੋਰ ਸਮਾਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
    ਸਮਝਣ ਲਈ ‘ਕ’ ਬੋਲੋ। ਇਸ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਤੇ ਜਿੰਨਾਂ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸਮਝ ਲਵੋ। ਹੁਣ ‘ਕਰ’ ਬੋਲੋ, ਇਸ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਤੇ ਸਮਾਂ ‘ਕ’ ਨਾਲੋਂ ਦੋ-ਗੁਣਾਂ ਲੱਗ ਗਿਆ, ਇਸ ਲਈ ‘ਕਰ’ ਦੋ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਵਾਲਾ ਲਫ਼ਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ‘ਕੀ’ ਬੋਲੋ, ਇਸ ਤੇ ਵੀ ‘ਕ’ ਬੋਲਣ ਨਾਲੋਂ ਦੋ-ਗੁਣਾਂ ਸਮਾਂ ਲੱਗ ਗਿਆ ਜਦ ਕਿ ‘ਕਰ’ ਬੋਲਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਵੀ ਦੋ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਵਾਲਾ ਲਫ਼ਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ‘ਬਿਹਾਰੀ’ ਵੀ ਇੱਕ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਈ। ਯਾਨੀ ਕਿ ‘ਦੀਰਘ ਲਗ’ ਵੀ ਇੱਕ ‘ਅੱਖਰ’ ਜਾਂ ਇੱਕ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਗਿਣੀ ਜਾਵੇਗੀ।
    ਹੁਣ ‘ਕਰਦ’ ਬੋਲੋ। ਇਸ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਤੇ ਤਿੰਨ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਜਿੰਨਾਂ ਸਮਾਂ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਹੁਣ ‘ਕੁਰਦ’ ਅਤੇ ‘ਕਿਰਦ’ ਬੋਲੋ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਤੇ ਵੀ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਜਿੰਨਾਂ (‘ਕਰਦ’ ਜਿਨਾਂ) ਹੀ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਵ ਕਿ ‘ਸਿਹਾਰੀ’ ਅਤੇ ‘ਔਂਕੜ’ ਨੂੰ ਉਚਾਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ ਵੱਖਰਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ। ‘ਬਿੰਦੀ’ ਵੀ ਜਿਸ ਲਗ ਨਾਲ ਲੱਗੀ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਅਨੁਨਾਸਿਕ (ਨੱਕ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀ) ਹੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਚਾਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ ਵਾਧੂ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਮੰਗਦੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ‘ਲਘੂ-ਲਗਾਂ’ (ਛੋਟੀਆਂ-ਲਗਾਂ) ‘ਸਿਹਾਰੀ, ਔੰਕੜ ਅਤੇ ਬਿੰਦੀ’ ਨੂੰ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਗਿਣਦੇ ਸਮੇਂ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਇਹ ਗੱਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੋਟ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ।

    ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਗਿਣਨ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਿਅਰ ਦੀਆਂ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਗਿਣਕੇ ਕਰਦੇ ਹਾਂ-
    

    ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨਾ ਮੁੜਾਂਗੀ ਰਾਂਝਣੇ ਤੋਂ,     21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ
    ਭਾਵੇਂ  ਬਾਪ ਦੇ ਬਾਪ ਦਾ ਬਾਪ ਆਵੇ।     21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

    ਉਪਰੋਕਤ ਸ਼ਿਅਰ ਦੀਆਂ ਦੋਹਾਂ ਤੁਕਾਂ ਵਿੱਚ 21-21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਹਨ। ਪਿੰਗਲ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਛੰਦ ‘ਬੈਂਤ’ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਿਅਰ ਦੀਆਂ 40 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। 20 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਅਰਧ-ਵਿਸ਼ਰਾਮ (ਕੌਮਾ) ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅਗਲੀਆਂ 20 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਪੂਰਨ-ਵਿਸ਼ਰਾਮ (ਡੰਡੀ) ਆਉਂਦਾ ਹੈ। 20 ਦੀ ਥਾਂ 19 ਜਾਂ 21 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋਣ ਤਾਂ ਬੈਂਤ ਠੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇਖੋ-

    ਹਮਰੀ ਕਰੋ  ਹਾਥ  ਦੈ  ਰੱਛਾ॥         16 ਮਾਤਰਾਵਾਂ
    ਪੂਰਨ ਹੋਇ ਚਿੱਤ ਕੀ ਇੱਛਾ॥         16 ਮਾਤਰਾਵਾਂ

    ਇੱਕ ਤੁਕ ਵਿੱਚ 16 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਛੰਦ ਨੂੰ ‘ਚੌਪਈ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਪਰੋਕਤ ਛੰਦ ‘ਚੌਪਈ ਛੰਦ’ ਹੈ।
    ਪਰ  ‘ਅਰੂਜ਼’  ਅਨੁਸਾਰ ਕੇਵਲ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਗਿਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਗੋਂ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਵੀ ਵੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਤਰਤੀਬ ਵੇਖਣ ਵਾਸਤੇ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਬਨਾਉਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਰੁਕਨ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸ਼ਿਅਰ ਦਾ ਵਜ਼ਨ ਪਰਖਣ ਵਾਸਤੇ ‘ਸਾਕਿਨ-ਮੁਤਹੱਰਕ ਅੱਖਰਾਂ’ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਕੇਵਲ ‘ਲਘੂ-ਗੁਰੂ’ ਨਾਲ ਹੀ ਵਜ਼ਨ ਪਰਖਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਕਿ ਸਿਖਿਆਰਥੀ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਲਿਖਣ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਹੋ ਜਾਣ।
    ਹਾਂ, ਪਿੰਗਲ ਅਨੁਸਾਰ ਵੀ ਤੇ ਅਰੂਜ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਇਕੱਲੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ‘ਲਘੂ’ (ਛੋਟਾ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ (I) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਕਿ ਦੋ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੇ ਜੋੜੇ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ‘ਗੁਰੂ’ (ਵੱਡਾ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ (S) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ‘ਕ’,  ‘ਬ’,  ‘ਤ’,  ‘ਮ’ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਇਕੱਲੇ ਅੱਖਰ ‘ਲਘੂ’ (I)  ਹਨ, ਜਦ ਕਿ ‘ਕਰ’, ‘ਚਲ’, ‘ਕੀ’, ‘ਬੂ’, ‘ਤੇ’ ਆਦਿ ਸਭ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ (S) ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਜੋੜ 2 ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਚਾਲ, ਜੋੜ ਅਤੇ ਤਰਤੀਬ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਵੇਗੀ-

    ਚ            ਚ                1             ਲਘੂ                       (I)
    ਚਲ         ਚ + ਲ          1+1         ਗੁਰੂ                       (S)
    ਚੀਲ       ਚੀ + ਲ          2+1         ਗੁਰੂ + ਲਘੂ              (SI)
    ਚਲੇ        ਚ + ਲੇ           1+2         ਲਘੂ + ਗੁਰੂ              (IS)
    ਚਾਬੀ      ਚਾ + ਬੀ          2+2         ਗੁਰੂ + ਗੁਰੂ              (SS)
    ਚਾਲਾਕ    ਚਾ + ਲਾ + ਕ   2+2+1     ਗੁਰੂ + ਗੁਰੂ + ਲਘੂ     (SSI)
    ਬਰੀਕੀ    ਬ + ਰੀ + ਕੀ   1+2+2     ਲਘੂ + ਗੁਰੂ +ਗੁਰੂ      (ISS)

    ਇੱਥੇ 1-2 ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਿਆ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਅੱਖਰ ਇਕੱਠੇ ਉਚਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉੱਥੇ ਹੀ ਉਹ ‘ਗੁਰੂ’ ਦੇ ਵਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਗਿਣੇ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਜਿਹੜਾ ਅੱਖਰ ਅਲੱਗ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਉਹ ‘ਲਘੂ’ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ। ਜਿਵੇਂ-
    ‘ਕਰਮ’ ਲਫ਼ਜ਼ ਨੂੰ ਉਚਾਰਦਿਆਂ ਜੇ ‘ਕਰ’ ਇਕੱਠਾ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਇਹ ‘ਗੁਰੂ’ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ‘ਮ’ ਅਲੱਗ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਸੋ ਇਹ ‘ਲਘੂ’ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ। ਇੱਥੇ ਇਸ ਲਫ਼ਜ਼ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਕਰ + ਮ’ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਇਹ ‘ਗੁਰੂ + ਲਘੂ’ (2+1) (SI) ਦੇ ਵਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਆਵੇਗਾ। ਇਸ ਵਜ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ‘ਕੰਮ, ਭਾਗ ਜਾਂ ਕਿਸਮਤ’ ਹੋਣਗੇ। ਪਰ ਜੇ ਇਸੇ ‘ਕਰਮ’ ਲਫ਼ਜ਼ ਦੇ ‘ਕ’ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਇਹ ‘ਕ’ ‘ਲਘੂ’ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਇਕੱਠੇ ਉਚਾਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅੱਖਰ ‘ਰਮ’ ‘ਗੁਰੂ’ ਬਣ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਕ + ਰਮ’ ਹੋਵਗਾ ਤੇ ਤਰਤੀਬ ਅਤੇ ਵਜ਼ਨ 1+2 (ਲਘੂ + ਗੁਰੂ) (IS) ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਤਰਤੀਬ ਵਿੱਚ ਉਚਾਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ‘ਕ + ਰਮ’ ਲਫ਼ਜ਼ ਦੇ ਅਰਥ ‘ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਮਿਹਰ, ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਤਰਤੀਬ’ ਹੋਣਗੇ। ਇਉਂ ਇਹ ਵੀ ਸਾਬਤ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਵਜ਼ਨ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਵੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸੇ ਲਈ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਵਜ਼ਨ (ਤਰਤੀਬ) ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

    ਉਪਰੋਕਤ ਪਾਠ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਲਿਆ ਜਾਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗਿਆਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਲਿਖਦੇ ਸਮੇਂ ਥਾਂ-ਥਾਂ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਮ ਆਉਣਾ ਹੈ।

ਰੁਕਨ ਕੀ ਹਨ ? 
    ਰੁਕਨ (ਗਣ) ਅੱਖਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉਹ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ (ਗੁੱਟ) ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਅਸੀਂ ਪੂਰੇ ਸ਼ਿਅਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਜਾਂ ਵਜ਼ਨ ਮਿਣ-ਤੋਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ‘S,  SI, SS, ISI, ISS‘ ਆਦਿ ਕੁਝ ਰੁਕਨਾਂ ਦੇ ਵਜ਼ਨ ਹੀ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਤਰਤੀਬ ਵਾਰ ‘1+1=2,  2+1=3,  2+2=4,  1+2+1=4,  1+2+2 =5’ ਦੇ ਵਜ਼ਨ ਦੇ ਹਨ। ਆਪਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ  2+2=4 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ‘SS’  ਵਜ਼ਨ ਦੇ ਰੁਕਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ ਤੇ ਇਸੇ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਰੁਕਨ ਵਾਲੀ ਬਹਿਰ ਵਿੱਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਲਿਖਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਵੀ ਕਰਵਾਂਗੇ।

    2+2=4 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੇ ਵਜ਼ਨ ਦੇ ਰੁਕਨ ਨੂੰ ‘ਫ਼ੇਲੁਨ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹੋ ਕਿ ‘ਫ਼ੇ + ਲੁਨ’ ਰੁਕਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਜ਼ਨ ਵੀ 2 + 2=4 ਹੀ ਹੈ। ਅਰੂਜ਼ ਦੇ ਰੁਕਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਵੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ‘ਫ਼ੇਲੁਨ’  ਰੁਕਨ ਦੇ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਹਨ ‘ਫ਼ੇ’ ਅਤੇ ‘ਲੁਨ’। ਦੋਹਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਵਜ਼ਨ 2-2 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੋ-ਦੋ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਇਹਨਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅੱਖਰ ਮਿਲਕੇ ਵੀ ਦੋ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇੱਕ ਅੱਖਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲਗ ਮਿਲਕੇ ਵੀ ਦੋ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ‘ਫ਼ੇਲੁਨ’ ਰੁਕਨ ਦੇ ਵਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਉਚਾਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਨੇਕ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਕੁ ਇਹ ਹਨ :–
    ਦਿਲਬਰ (ਦਿਲ=2 + ਬਰ=2) =4
    ਕੀਰਤ   (ਕੀ=2 + ਰਤ=2)=4
    ਕਰਤਾ   (ਕਰ=2 + ਤਾ=2)=4
    

ਪਰ ਇੱਥੇ ‘ਵਿਧਾਨ’ ਲਫ਼ਜ਼ ਚਾਰ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ‘ਫ਼ੇਲੁਨ’ ਦੇ ਵਜ਼ਨ ਦਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਦੋ-ਦੋ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਧੀ-ਛੇਦ ਕਰਨ ਤੇ ਇਹ ‘ਵਿਧ + ਾਨ’ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਵਿਧ’ ਤਾਂ ਠੀਕ ‘ਫ਼ੇ’ ਦੇ ਵਜ਼ਨ ‘ਤੇ ਬਣ ਗਿਆ ਪਰ ‘ਧ’ ਦਾ ਕੰਨਾਂ ‘ਨ’ ਵਾਲੇ ਜੋੜੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਅੱਖਰ ‘ਧ’ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਿਆ। ‘ਵਿਧਾਨ’ ਲਫ਼ਜ਼ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ‘ਵਿ  1 + ਧਾ  2 + ਨ  1=4′ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਵਾਲਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ‘ਫ਼ੇਲੁਨ’ (SS) ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ‘ਫ਼ਊਲ’  (ISI) ਵਾਲੀ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਕਿ ‘1 + 2 + 1=4′ ਵਾਲੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਵੀ ਸਿੱਧ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਅਰੂਜ਼ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੀ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸਗੋਂ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਵੀ ਸਹੀ ਹੋਣੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ।
    ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਰੁਕਨ ਹੈ ‘ਫ਼ੇ’। ਇਹ ਕੇਵਲ ਦੋ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਰੁਕਨ ਹੈ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ ਅੱਖਰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇੱਕ ਅੱਖਰ ਜਮ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਲਗ ਵੀ। ਇਸ ਵਜ਼ਨ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਲਫ਼ਜ਼ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ- ‘ਤੇ, ਬਸ, ਚਲ, ਜੀ, ਰੂ, ਓ’ ਆਦਿ। ਇਸ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਗੁਰੂ (S) ਹੈ ਜਦ ਕਿ ‘ਫ਼ੇਲੁਨ’ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ (SS) ਹੈ।

    ‘ਫ਼ੇਲੁਨ’ ਰੁਕਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕੁ ਛੋਟਾਂ ਵੀ ਹਨ ਪਰ ਛੋਟਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਆਪਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਰਾਂਗੇ।

ਅਭਿਆਸ

ਪਹਿਲੇ ਪਾਠ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਉਪਰੋਕਤ ਦੋ ਹੀ ਰੁਕਨਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਬਣੀ ਬਹਿਰ ਵਾਲੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗੇ। ਇੱਕ ਸ਼ਿਅਰ ਪੜ੍ਹੋ-

    ਕਿਉਂ  ਡਾਢੇ  ਤੋਂ  ਡਰਦਾ  ਹੈਂ ?
    ਡਰਦਾ   ਹਰ-ਹਰ   ਕਰਦਾ  ਹੈਂ।

    ਇਸ ਸ਼ਿਅਰ ਦੀ ‘ਤਕਤੀਹ’ (ਵਜ਼ਨ ਦੀ ਪੜਤਾਲ) ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਵੇਗੀ-

    (ਤਕਤੀਹ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ (S) ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੋ ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਅੱਖਰ ਲਿਖਾਂਗੇ ਅਤੇ ਲਘੂ (I) ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇੱਕ ਮਾਤਰਾ ਵਾਲਾ ਅੱਖਰ ਲਿਖਾਂਗੇ ਤੇ ਪਰਖਾਂਗੇ ਕਿ ਕੀ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸ਼ਿਅਰ ਬਹਿਰ ਦੇ ਰੁਕਨਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ।)   

    ਫ਼ੇ    –  ਲੁਨ        ਫ਼ੇ   –  ਲੁਨ      ਫ਼ੇ   –  ਲੁਨ      ਫ਼ੇ
                                                                 
    2    +    2         2   +   2       2    +   2        2

    ਕਿਉਂ     ਡਾ        ਢੇ       ਤੋਂ       ਡਰ      ਦਾ        ਹੈਂ

    ਫ਼ੇ   –  ਲੁਨ          ਫ਼ੇ  –   ਲੁਨ     ਫ਼ੇ   –   ਲੁਨ     ਫ਼ੇ
                                                                 
    2    +    2          2   +   2        2   +   2       2

    ਡਰ       ਦਾ         ਹਰ      ਹਰ       ਕਰ     ਦਾ      ਹੈਂ

ਹੁਣ ਇਸ ਸ਼ਿਅਰ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹੋ। ਉੱਠਦੇ-ਬੈਠਦੇ, ਤੁਰਦੇ-ਫਿਰਦੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੋ। ਇਸ ਦੀ ਲੈਅ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚ ਵਸਾ ਲਉ। ਫਿਰ ਇਸੇ ਲੈਅ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਲਫ਼ਜ਼ ਗੁਣਗੁਨਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ। ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਸਮਝੋ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਵੀ ਇਸੇ ਲੈਅ ਵਿੱਚ ਗੁਣਗੁਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖ ਲਉ। ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਿਅਰ ਬਹੁਤ ਉੱਚ-ਪਾਏ ਦਾ ਬਣ ਜਾਵੇ, ਬੱਸ ਲੈਅ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲਿਖ ਲਉ। ਫਿਰ ਉਪਰੋਕਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਮਿਣਨ ਦੀ (ਤਕਤੀਹ ਕਰਨ ਦੀ) ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅੱਛੇ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ ਨੂੰ ਵਿਖਾ ਲਉ। ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਉਹ ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ ਨਾ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਵੱਲੋਂ ਨਿਰਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ‘ਸਭ ਅੱਛਾ ਹੈ ਜੀ’ ਕਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਦਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਅਰ ਭੇਜ ਕੇ ਰਾਏ ਲੈ ਲਉ। ਇਹ ਵੀ ਯਾਦ ਰੱਖੋ ਕਿ ‘ਅਰੂਜ਼’ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦਾ। ਸ਼ਾਇਰੀ ਤਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਛੁਪੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ‘ਅਰੂਜ਼’ ਜਾਂ ‘ਉਸਤਾਦ’ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਹੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ।
    

   ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਕਿ ਗ਼ਜ਼ਲ ਲਿਖਣ ਵਾਸਤੇ, ਤਕਤੀਹ ਕਰਨ ਵਾਂਗ ਉਪਰੋਕਤ ਰੁਕਨ ਲਿਖ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਜ਼ਨ ਦੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਭਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾ ਕਰੋ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਟਾਂ ਵਾਂਗ ਜੜੇ ਗਏ ਲਫ਼ਜ਼ ਕਦੀ ਅੱਛੀ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਣਗੇ। ਸਗੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਾਂ ਉਸ ਸ਼ਿਅਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ-ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚ ਵਸਾ ਲਉ, ਜਿਸ ਦੀ ਤਰਜ਼ ‘ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਅਰ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ। ਫਿਰ ਉਸੇ ਤਰਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਅਰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ। ਤੇ ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਕਤੀਹ ਕਰਕੇ ਪਰਖ ਲਉ। ਇਹ ਅਭਿਆਸ ਵਾਰ ਵਾਰ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬੀ ਮਿਲੇਗੀ।
    

    ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇਮਜ਼ਾ ਤੇ ਖੁਸ਼ਕ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਜ਼ਾ ਆਉਣ ਲੱਗੇਗਾ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਉਂਗਲ ਨਹੀਂ ਧਰ ਸਕੇਗਾ, ਜਦ ਕਿ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਨਾਵਾਂ ਹੇਠ ਛਪਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਵੀ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਸੇ  ਉਸਤਾਦ ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ  ਮਹਿਫ਼ਿਲ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ‘ਦਾਦ’ (ਉਸਤਤ) ਵੇਖੋ, ਫਿਰ ਤੁਹਾਡਾ ਵੀ ਦਿਲ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇੰਨਾਂ ਹੀ ਵਧੀਆ ਲਿਖ ਸਕੋ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾਦ ਮਿਲੇ।
    ਉਪਰੋਕਤ ਮਿਸਰੇ (ਤੁਕ) ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਬਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸ਼ਿਅਰ ਸਿਖਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਵਾਸਤੇ ਛਾਪੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪ ਵੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸ਼ਿਅਰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ।

ਸੱਚ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਹੈਂ।            ਕਿਉਂ ਡਾਢੇ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਹੈਂ।
ਤਾਂ ਹੀ ਦੁਖੜੇ  ਜਰਦਾ ਹੈਂ।            ਉਸ ਦਾ ਪਾਣੀ  ਭਰਦਾ ਹੈਂ।

ਹੱਥੀਂ   ਤੋਰੇ   ਸੱਜਣ   ਤੂੰ,             ਯਾਰਾਂ  ਤੋਂ  ਕੁਝ  ਪੁੱਛੇਂ ਨਾ,
ਹੁਣ ਕਿਉਂ ਹੌਕੇ ਭਰਦਾ ਹੈਂ।            ਆਪ-ਮੁਹਾਰੀ  ਕਰਦਾ  ਹੈਂ।
       
ਸਿੱਖ ਸਲੀਕਾ ਜੀਵਨ ਦਾ,            ਓਹੀ   ਤੈਨੂੰ   ਮਾਰਨ  ਗੇ,
ਬੇ-ਮਕਸਦ ਕਿਉਂ ਮਰਦਾ ਹੈਂ।            ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ  ‘ਤੇ  ਤੂੰ ਮਰਦਾ ਹੈਂ।
                ਜਨਾਬ ਦੇਸ ਰਾਜ ‘ਜੀਤ’           ਜਨਕ ਰਾਜ ‘ਜਨਕ’

ਜ਼ਰੂਰੀ ਨੋਟ

ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦੇ ਸਿਖਿਆਰਥੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਗਲਾ ਪਾਠ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿਛਲੇ ਪਾਠ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਅਤੇ ਪਕਾ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਪਰੋਕਤ ਬਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦੋ-ਚਾਰ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਲਿਖ ਲਈਆਂ ਜਾਣ, ਆਪ ਪਰਖ ਲਈਆਂ ਜਾਣ ਤੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਕਿਸੇ ਜਾਣਕਾਰ ਕੋਲੋਂ ਜਾਂ ਡਾਕ ਰਾਹੀਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਪਰਖਾ ਲਈਆਂ ਜਾਣ।