ਇਤਿਹਾਸ, ਨਾਬਰੀ ਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਸ਼ਾਇਰ : ਪਾਸ਼

ਪਾਸ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਧਰੂ ਤਾਰਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਲਿਸ਼ਕੋਰ ਅੱਜ ਵੀ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਲਿਸ਼ਕੋਰ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਚਕਾਚੌਂਧ ਕਰਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਇਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਬੇਬਾਕੀ ਹੈ, ਮਨਮਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸੱਚ, ਸੁੱਚ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਰੋਸ਼ਨੀ ਭਾਵ ਚੇਤਨਾ ਸਮੋਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਹ ਸਿੱਧੀ ਸਪਾਟ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਕਾਵਿਕ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਰਨ ਨਹੀ ਦਿੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਵਿਚਲੇ ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਕਿਸਮ ਦੇ ਬਿੰਬਾਂ ਤੇ ਸਿੰਬਲੀਆਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ। ਏਹੀ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹੈ। ਪਾਸ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਜੁਝਾਰਵਾਦੀ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਨੇ ਖੜੋਤ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਹਲੂਣਿਆ ਸੀ, ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅੱਥਰੇ ਵੇਗ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਈ ਸੀ ਅਤੇ 'ਰਾਜੇ ਸ਼ੀਂਹ ਮੁਕੱਦਮ ਕੁੱਤੇ' ਦੀ ਸੁਰ ਅਲਾਪਣ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਸਥਾਪਤੀ ਨਾਲ ਸਿਂਧਾ ਆਢਾ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵੀਂ ਨਕੌਰ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿਂਤਾ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਦੌਰ ਦੀ ਜੁਝਾਰਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਉਕਤ ਇਹ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਹਨ ਤੇ ਪਾਸ਼ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣ ਕੇ ਉਭਰਿਆ ਸੀ।ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦਾ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਅਰਸੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਸਮਾਨ ਉਂਤੇ ਚਮਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਚਮਕ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵੰਡਦੀ ਸੀ। ਕਾਲੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਬਲੈਕ ਹੋਲ ਅਨੇਕਾਂ ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਗਲ ਗਏ। ਉਸਨੇ ਹਨੇਰੇ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਨਾ ਕੀਤਾ ਤੇ 37 ਸਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਸ ਲੋਰਕੇ ਨੂੰ ਵੀ ਬਲ਼ੈਕ ਹੋਲ ਨਿਗਲ ਗਏ। ਤਾਰੇ ਜੰਮਦੇ ਮਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਹਨੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਚੀਰ ਕੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦਾ ਨਾਂ ਪਾਸ਼ ਸੀ। ਆਮ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਲੇ ਹੋਏ ਘੋਰ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਨੂੰ, ਇਸ ਸੰਕਟ ਕਾਰਨ ਉਪਜੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਅਤੇ ਚੰਗੀਆਂ ਜੀਵਨ ਹਾਲਤਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਿਸ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਪਾਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨਾਲ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਲਾਡਲਾ ਸ਼ਾਇਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਵੀ ਤੇ ਮਿੱਥ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਮੁਹਾਣ ਵੱਲ ਮੋੜਿਆ ਸੀ। ਕਵੀ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਵਡੇਰੇ ਕੱਦ ਵਾਲੇ ਹੋਏ ਹਨ ਪਰ ਪਾਸ਼ ਦਾ ਵਡੱਪਣ ਇਤਿਹਾਸ, ਨਾਬਰੀ ਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਸ਼ਾਇਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਅਸਲ ਤਾਕਤ ਵੀ ਇਸੇ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੈ। ਉਹ ਸਥਾਪਤ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਰੇ ਤੰਤਰ ਪ੍ਰਤੀ ਨਾਬਰੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਸਮੂਹ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਦੂਜੇ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵੱਧ ਇੱਜ਼ਤ ਬਖ਼ਸ਼ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ �